Giống lúa cao sản đưa nhà khoa học Việt thắng giải VinFuture 2023

 Trong lễ vinh danh tối 20/12 tại Hà Nội, Nhà giáo nhân dân, GS.TS Võ Tòng Xuân (83 tuổi) xúc động khi Hội đồng giải thưởng Khoa học công nghệ toàn cầu VinFuture xướng tên ở hạng mục Giải đặc biệt dành cho nhà khoa học đến từ nước đang phát triển. Ông là nhà khoa học Việt đầu tiên được trao giải thưởng VinFuture. Cùng với GS Gurdev Singh Khush (người Mỹ gốc Ấn Độ), hai nhà khoa học chia sẻ giải thưởng trị giá 500.000 USD, vinh danh những đóng góp quan trọng trong phát minh và phổ biến nhiều giống lúa năng suất cao, kháng bệnh tốt góp phần củng cố an ninh lương thực toàn cầu.

Trong cuộc cách mạng nông nghiệp, GS Xuân đóng vai trò quan trọng trong việc phổ biến giống IR36 trên các vùng thường xuyên bị sâu bệnh tấn công ở Đồng bằng sông Cửu Long và hợp tác với nông dân để áp dụng các kỹ thuật cấy ghép tiên tiến. Nhờ các sáng kiến này, ông đã mở rộng giống lúa chất lượng và tăng cường sản lượng lúa gạo với chi phí thấp hơn mà không sử dụng hóa chất độc hại.

Ông nhấn mạnh việc ủng hộ ứng dụng các giống gạo mới đã giúp đa dạng hóa hoạt động sản xuất nông nghiệp tại Đồng bằng sông Cửu Long. "Chính những nỗ lực đó đã giúp nâng cao năng suất trồng lúa, cải thiện sinh kế cho nông dân. Qua đó, đóng góp cho sự vươn lên của Việt Nam, trở thành một trong ba quốc gia xuất khẩu gạo hàng đầu thế giới", ông nói trên sân khấu nhận giải.

Đó là năm 1976, một năm sau khi lấy bằng "bác sĩ nông học" ở Nhật Bản (tương đương với tiến sĩ), ông về nước với mong muốn đào tạo đội ngũ kỹ sư nông nghiệp tại trường Đại học Cần Thơ. Thời điểm ấy, nông dân vùng Đồng bằng sông Cửu Long khốn khổ vì hầu hết các giống lúa cao sản IR 26, IR 30 bị rầy nâu tàn phá. "Tôi cùng PGS Nguyễn Văn Huỳnh lên Tân Châu, An Giang xác định giống nào cũng bị ăn hết hàng loạt. Đây là một loại rầy nâu mới", ông nhớ lại.

Trước tình thế cấp bách, GS Xuân liên hệ với Viện nghiên cứu giống lúa quốc tế (IRRI) tại Philippines tìm trợ giúp. Hai tuần sau, ông nhận được 4 bao thư gửi qua đường bưu điện từ TS Gurdev Singh Khush, người được mệnh danh "phù thủy cây lúa". Từ mỗi bao thư chứa 5 gram hạt giống gồm IR32, 24,36 và 38, GS Xuân nuôi 4 giống lúa mới kháng rầy và chọn được IR36 là tốt nhất. Để cứu nông dân, cách duy nhất phải tìm cách nhân giống nhanh nhất có thể.

Ông lập tức bắt tay vào thử nghiệm, sau một thời gian ngắn mày mò tìm ra phương pháp cấy một dảnh mạ để giữ giống và tăng năng suất. GS Xuân thuyết phục Ban giám hiệu trường Đại học Cần Thơ đóng cửa toàn trường hai tháng, đưa sinh viên xuống giúp bà con nông dân đánh "giặc rầy". Ban đầu nhiều người còn e dè vì phương thức canh tác truyền thống bà con thường cấy từ 2-4 dảnh mạ. Nhưng khi biết chính GS Võ Tòng Xuân là người đứng sau, họ mới yên tâm làm theo. Ông đã cùng các đồng nghiệp hướng dẫn cho nông dân ba bài cơ bản: chuẩn bị mạ tốt, cày bừa đất kỹ và cấy một dảnh. Cuối cùng, không chỉ chặn đứng được nạn rầy nâu hoành hành, sau vụ thứ hai đã thu hoạch được hơn 2 tấn lúa gạo.

Đến những năm 1980, giống lúa IR36 đã được sử dụng trên toàn cầu với diện tích canh tác lên đến 11 triệu ha. Năm 2000, việc phổ biến rộng rãi IR36 và các giống lúa khác đã góp phần đáng kể vào việc tăng năng suất lúa gạo, sản lượng tăng lên đến 600 triệu tấn. Ngoài IR36, IR64 được trồng rộng rãi trên 10 triệu ha trong vòng hai thập kỷ kể từ khi được đưa ra thị trường, tạo tác động tích cực đến cuộc sống của hàng triệu người trên toàn thế giới. Đến năm 2018, IR64 và các thế hệ "con cháu" đã được trồng rộng rãi tại nhiều quốc gia, là giống lúa phổ biến nhất tại khu vực nhiệt đới châu Á, chứng minh tính ưu việt và khả năng thích nghi đặc biệt của chúng.

Trong cuộc trò chuyện bên lề với báo chí hôm 17/12, ông nói vẫn muốn được làm ruộng, đồng hành với bà con đưa các giống mới phủ kín các vùng lúa cao sản. Nhớ về thời nhỏ, GS Xuân kể chứng kiến mỗi lần vào mùa vụ, dì dượng làm nông vô cùng vất vả, ông quyết tâm phải học thật tốt. Năm 1961, chàng trai trẻ được học bổng du học tại trường Đại học Nông nghiệp Philippines và tốt nghiệp ngành Hóa nông với các nghiên cứu lĩnh vực mía đường.

Đến năm 1969 khi Viện Nghiên cứu Lúa quốc tế (IRRI) thành lập, ông xin sang học ngành lúa với mong muốn giúp gì đó cho nông dân. Ban đầu Viện IRRI chỉ đồng ý cho ông dự lớp huấn luyện với tư cách người dự thính vì thiếu giấy giới thiệu của Chính phủ gửi sang. Trong một lần dám góp ý chỉnh cả "giáo án" của một giảng viên, ông được Giám đốc IRRI "để mắt" và thông báo sẽ nhận ông vào làm việc. Tại Viện, ông tiên phong trong việc phổ biến mô hình khuyến nông trên đất nước Philippines, huấn luyện kỹ thuật trồng lúa cao sản.

Sau 10 năm ở Philippines, năm 1971, ông về nước theo lời mời từ Viện Đại học Cần Thơ, với mong muốn nhân nhanh kiến thức thông nghiệp và giúp người dân trồng lúa hiệu quả. Hơn nửa thế kỷ gắn bó với cây lúa, giáo sư gốc An Giang miệt mài theo đuổi thử nghiệm và phát triển giống cây trồng kháng bệnh. Ông cũng chủ động tìm chọn các giống mà Viện lúa quốc tế đang lai tạo để phát triển. Ông cùng các cộng sự nghiên cứu cố gắng lai tạo giống ngon, đưa ra các sáng kiến để cải thiện đời sống, để nông dân xuất khẩu lúa gạo có tiền.

Trong số hàng nghìn sinh viên được ông truyền kiến thức có kỹ sư Hồ Quang Cua - cha đẻ giống ST25, người đã đưa giống gạo ngon vươn tầm thế giới.

GS Xuân nhìn nhận, dù đã thiết kế quy hoạch được lúa "sống chung với biến đổi khí hậu", việc này chưa vững vì nông dân còn làm manh mún, thương lái còn nhỏ lẻ, chộp giật. Ông đánh giá hướng đi quan trọng nhất cần làm sao cho bà con nông dân trở thành những người nông dân mới, làm quy mô lớn hướng tới dùng ít phân hóa học, đẩy mạnh vi sinh, hữu cơ, cây lúa sẽ phát triển tốt, kháng được sâu bệnh, tránh được dùng dư lượng thuốc trừ sâu, và quản lý truy xuất được nguồn gốc. Bên cạnh đó cần thiết là phải gắn kết giữa nông dân và doanh nghiệp.

Trong ngày nhận giải thưởng, cầm trên tay chiếc cúp, GS Võ Tòng Xuân xúc động. Ông thay mặt người vợ quá cố, các đồng nghiệp, những sinh viên tại Đại học Cần Thơ, cùng hàng triệu người nông dân tại ĐBSCL gửi lời cảm ơn đến hội đồng giải thưởng.

Như Quỳnh